Ծաղկազարդ

ԾԱՂԿԱԶԱՐԴ, Ծառզարդար, Հայ առաքելական եկեղեցու Տերունի տոներից: Կատարվում է ս. Զատկից մեկ շաբաթ առաջ, Ավագ շաբաթվա միաշաբթի (կիրակի) օրը: Նվիրված է Հիսուս Քրիստոսիերկրային կյանքի վերջին մի քանի դրվագների՝ Երուսաղեմ Հիսուսի անդիսավոր մուտքի (Մատթ. 21.1–11, Մարկ. 11.1–11, Ղուկ. 19.28–40, Հովհ. 12.12–19), լումայափոխ և աղավնավաճառ մարդկանցից տաճարի մաքրման (Մատթ. 21.12–13, Մարկ. 11.15–19, Ղուկ. 19.45–48), Ղազարոսին հարություն տալու (Հովհ. 12.17) հիշատակությանը:

Հիսուսի մուտքը Երուսաղեմ ժողովուրդն ընդունել է խանդավառությամբ՝ ձիթենու և արմավենու ճյուղեր, ինչպես նաև իրենց զգեստները փռելով ճանապարհի վրա և աղաղակելով. «Ովսաննա Բարձրյալին, օրհնեալ լինի նա, որ գալիս է Տիրոջ անունով. Օրհնեալ լինի մեր հոր՝ Դավթի թագավորությունը, որ գալիս է: Խաղաղություն երկնքում և Փառք բարձունքներում» (Մարկ. 11.9–10): Համաձայն Եկեղեցու հայրերի ուսուցումների, Հիսուսի առջև հանդերձները նետելը խորհրդանշել էմեղքերի ծածկույթից ազատվելը, որպեսզի Տերը մաքրեր այդ մեղքերը: Ոստեր և ճյուղեր ընծայելը խորհրդանշել է առանձնակի պատիվները և հանդիսավորությունը: Աստվածաշնչում բազմաթիվ են տոնական օրերի առթիվ ձիթենու, արմավենու ճյուղերիգործածության (տոնական օրերի սովորություն) մասին հիշատակությունները: Հրեաները դալար ճյուղերով են նշել Տաղավարահարաց տոնը (Ղևտ. 23.40): Հնում ձիթենին համարվել է իմաստության, խաղաղության, հաղթանակի և փառքի խորհրդանշան: Հին հույները ձիթենու և դափնու պսակներով են պատվել օլիմպիական խաղերում հաղթած ըմբիշներին: Ձիթենու և արմավենու ճյուղեր ընծայումը Քրիստոսին, որը մեռյալ Ղազարոսին հարություն տվեց, ըստ Եկեղեցու հայրերի, խորհրդանշում էր մահվան հանդեպ հաղթանակը:

Ծաղկազարդի նախօրեին, շաբաթ օրը, կատարվում է Ծաղկազարդի նախատոնակը, բացվում է խորանի վարագույրը, իսկ հաջորդ օրը ժամերգությունից հետո մատուցվում է ս. Պատարագ: Ծաղկազարդի առավոտյան եկեղեցին օրհնում է ձիթենու, իսկ որտեղ ձիթենի չկա՝ ուռենու ոստերը, և բաժանում ժողովրդին: Անցյալում սովորություն էր Ծաղկազարդի օրը եկեղեցում ծառ տեղադրել, մոմերով ու մրգերով զարդարել, իսկ ներկայումս միայն արմավենու, ձիթենու կամ ուռենու ոստերով են զարդարումեկեղեցին: Ծաղկազարդը ժողովուրդը կոչում է նաև Ծառզարդար: Ինչպես այս երկու անունները, այնպես էլ ժող. ծեսերն ու տոնակատարությունները, սովորություններն ու խաղերը, որոնք տեղի են ունենում Ծաղկազարդի օրը, ծագումնաբանորեն չեն առնչվում քրիստոնեական տոնի և ավետարանական պատումի հետ: Ծաղկազարդը Հայոց հեթանոսական շրջանի՝ գարնանը նվիրված տոներից մեկն է եղել և այդ տոնակատարությունների ու ծիսակարգի մի մնացորդն է: Խորհրդանշել է գարնան գալուստը, բնության զարթոնքը, Ատիսի, Արայի և գարնան, արթնացող բնության այլ հեթանոս դիցերի միջոցով կապվել գարնանային եղանակի ու ծառի պաշտամունքի հետ: Հիսուսի մուտքը Երուսաղեմ նույնպես տեղի է ունեցել գարնան զարթոնքի շրջանում, իսկ ձիթենու և արմավենու ճյուղերի գործածության ավետարանական հիշատակությունը համընկել է ծառ զարդարելու և բնության ծաղկունքի ժող. տոնակատարության հետ: Ժամանակների և պարագաների այդ նմանությամբ Ծաղկազարդը միացել է Հիսուսի՝ Երուսաղեմ մտնելու քրիստոնեական տոնին, փոխանցվել եկեղեցուն և մտել Տոնացույց Ծաղկազարդ անվանումով:

Երկրորդ Ծաղկազարդ: Համբարձման տոնին հաջորդող առաջին և ս. Զատկի յոթերորդ կիրակին կոչվում է Երկրորդ Ծաղկազարդ: Ունի 35 օրվա շարժականություն (մայիսի 3-ից հունիսի 6-ը): Եթե բուն Ծաղկազարդը խորհրդանշում է Հիսուս Քրիստոսի հանդիսավոր մուտքը Երուսաղեմ, ապա Երկրորդ Ծաղկազարդը հրեշտակների ուղեկցությամբ Վերին Երուսաղեմ Հիսուսի մուտքի հիշատակությունն է: Գրիգոր Բ Վկայասեր կաթողիկոսի սահմանած այս տոնը կապված է զուտ ազգային ավանդության հետ, համաձայն որի, երբ Գրիգոր Լուսավորիչը գտնվել է Խոր վիրապում, մի հրեշտակ ամեն օր այցելել է նրան: Համբարձման չորրորդ օրը հրեշտակը չի այցելել: Հաջորդ օրը ս. Գրիգորի այն հարցին, թե ինչու նախորդ օրը իրեն չի այցելել, հրեշտակը պատասխանել է, որ Քրիստոսի Համբարձումը տոնելու համար հրեշտակների ինը դասերը հաջորդաբար տոնախմբություն են կատարում, և ինքը, չորրորդ դասից լինելով, չորրորդ օրը չի ցանկացել իր դասի ուրախություններից բացակայել:

Երկրորդ Ծաղկազարդի օրը նույնությամբ կրկնվում են Ծաղկազարդի ընթերցված շարականները:

Երաժշտություն: Շարակնոցում առկա են Ծաղկազարդին նվիրված հետևյալ կանոնները. Սահակ Ա Պարթևին վերագրվող բուն Ծաղկազարդի կանոնը, որի Հարցը XII–XIII դդ. պարականոն է մնացել, և Երկրորդ Ծաղկազարդի հին և նոր կանոնները: Հին կանոնի երգերը (Հարցը և Մեծացուսց են, XII դարից՝ պարականոն) դարձյալ ընծայում են Սահակ Ա Պարթևին, իսկ նոր կանոնի (Մեծահրաշ այս խորհուրդ) հեղինակն է Գրիգոր Գ Պահլավունի կաթողիկոսը: Ծաղկազարդին նվիրված շարականներն աչքի են ընկնում Հիսուսի Երուսաղեմ մուտքն արտահայտող բերկրալից և ցնծագին բնույթով:

Պատկերագրություն: Հիսուս Քրիստոսի հանդիսավոր մուտքը Երուսաղեմ քրիստոնեական արվեստում արտացոլվել է դեռևս IV–V դդ.: Հայկական արվեստում հայտնի հնագույն օրինակը պահպանվել է «Էջմիածնի Ավետարան»-ի VI դ. փղոսկրե կազմի վրա:

Պատկերի հորինվածքային կառուցվածքը հետևյալն է. կենտրոնում ներկայացվում է ավանակին նստած Քրիստոսը, նրան հետևում են աշակերտները: Հանդիպակաց կողմում պատկերվում են Երուսաղեմի բնակիչները, որոնցից ոմանք իրենց զգեստները (ըստ միջնադարյան մեկնաբանության՝ իրենց մեղքերը), իսկ ուրիշները՝ ծառերի ճյուղեր են սփռում Տիրոջ ճանապարհին: Երուսաղեմը ներկայացվում է պարսպապատ քաղաքի կամ տաճարի տեսքով, որի ֆոնին էլ հիմնականում պատկերվում են քաղաքի ծերերն ու բնակիչները:

«Մուտք Երուսաղեմ» տեսարանը, պահպանելով թեմատիկ հիմնական կառուցվածքը, ներկայացվում է պատկերագրական մի շարք տարբերակներով (պայմանավորված Ավետարանների տարբեր նկարագրություններով): Մատթեոսի Ավետարանի համաձայն (Մատթ. 21.2–5), Քրիստոսը պատկերվում է ավանակին նստած, իսկ կողքից գալիս է քուռակը: Մյուս երեք Ավետարաններում քուռակը չի հիշատակվում, ուստի բացակայում են նաև դրա նկարազարդումները: Հիսուսը պատկերվում է երկուհիմն. դիրքով՝ ավանակին բազմած կամ հեծած, դիմացից կամ երեք քառորդ մասով: Ավանակը ներկայացվում է գլուխը խոնարհած կամ բարձր պահած:

Ըստ Մատթեոսի ու Մարկոսի, ձիթենու և արմավենու ոստեր կտրատելու համար քաղաքի բնակիչներից ոմանք ծառ են բարձրանում: Համաձայն Ղուկասի, ծառ է բարձրանում Զաքեոս կարճահասակը Երիքովում՝ Քրիստոսին տեսնելու նպատակով: Մի շարք մանրանկարներում Զաքեոսը պատկերվում է «Մուտք Երուսաղեմ» տեսարանում: Կիլիկյան որոշ մանրանկարներում այս հորինվածքին է կցվում նաև աշակերտների՝ ավանակը բերելու դրվագը:

Որոշ ստեղծագործություններում «Մուտք Երուսաղեմ» տերուն. պատկերը ներկայացվում է որպես զվարթ ժողովրդական տոնախմբություն՝ լիովին նույնացվելով Հայ եկեղեցու Ծաղկազարդի տոնին: Այդ առումով հատկապես ուշագրավ են Վասպուրականի մանրանկարչության դպրոցի օրինակները, որոնցից շատերն ուղղակիորեն կրում են Ծաղկազարդ, Ծառզարդար կամ էլ Արմավենյաց օր խորագրերը:

Ղազարյան Ա., Արևշատյան Ա., Լեյլոյան Ա.